Zob, yəni Qalxanabənzər vəz tez-tez bir xəstəliyin adı kimi tanınsa da, əslində nəfəs borusu qarşısında, boğazda Adəm alması kimi tanınan sahənin altında yerləşən bir orqandır.

U və ya H hərfinə bənzəyən və kəpənəyi xatırladan qalxanabənzər vəzi bədəndə bir çox funksiyanı tənzimləyən hormonların istehsalından məsuldur. 

Zob (Tiroid, Qalxanabənzər vəz) nədir?

Qalxanvari vəzi beyində yerləşən hipofiz vəzinin stimullaşdırılması ilə aktivləşir. Hipofiz vəzi TSH adlı hormonu ifraz edərək qalxanabənzər vəzi aktivləşdirir.

Tiroid stimullaşdırıcı hormon olaraq da bilinən TSH qan dövranı sistemi vasitəsilə qalxanabənzər vəzinə çatır və qalxanabənzər vəzinin hormon istehsalına təsir edir.

Qalxanabənzər vəz xəstəliklərinin diaqnozu məqsədi ilə laboratoriya şəraitində ölçülən TSH hormonu, tiroid vəzinin yodu saxlamasını da təmin edir. Tiroid hormonu kifayət qədər ifraz olunduqda qanda TSH səviyyəsi azalır.

Yəni qan səviyyəsində qalxanabənzər vəzdən nə qədər çox T3 və T4 hormonu ifraz olunursa, beyindəki hipofiz vəzindən ifraz olunan TSH hormonunun səviyyəsi də o qədər aşağı olur.

TSH səviyyəsinin istinad aralığından aşağı düşməsi də tiroid xəstəliyi yəni zob xəstəliyi adlanır. Qalxanabənzər vəzinin həddindən artıq fəaliyyəti nəticəsində yaranan pozğunluq hipertiroidizm olaraq təyin olunur.

Zobun Əlamətləri hansılardır?

Endokrin vəzlərindən biri olan qalxanabənzər vəzi T3 (triiodotironin) və T4 (tiroksin) adlı hormonların istehsalı və qan dövranına salınmasından məsul orqandır.

Maddələr mübadiləsi ilə bağlı bütün prosesləri idarə edən və həyata keçirən qalxanabənzər vəzi bu funksiyaları yerinə yetirə bilmirsə, bir çox müxtəlif sağlamlıq problemləri və bununla bağlı əlamətlər meydana çıxır.

Tiroid simptomları olaraq da təyin olunan bu vəziyyət, qalxanabənzər vəzinin altında və ya həddindən artıq fəaliyyət göstərməsindən asılı olaraq bir çox fərqli xəstəlikdən qaynaqlana bilər.

Qalxanabənzər vəzinin simptomları aşağıdakı kimi sıralana bilər:

• Yorğunluq və zəiflik,
• Pəhrizdə əhəmiyyətli bir dəyişiklik etmədən çəki qazanmaq və ya itirmək,
• Daimi yatmaq istəyi, gümrah oyanmamaq, gün ərzində yorğunluq hiss etmək, yuxuya gedə bilməmək kimi yuxu problemləri,
• Depressiv əhval, konsentrasiyanın olmaması, yaddaşın zəifləməsi, bulanıq şüur, narahatlıq, panik atak  kimi psixoloji və psixi dəyişikliklər,
• Qollarda və ayaqlarda qəfil uyuşma və ya karıncalanma hissi, əzələ və oynaq ağrıları, əzələ zəifliyi kimi əzələ və ya oynaq problemləri,
• Menstruasiya zamanı ağrı və şiddətin artması, menstrual qanaxmanın normaldan uzun və ya daha qısa davam etməsi, menstruasiya dövrünün nizamsızlığı kimi menstrual problemlər,
• Libidonun azalması, cinsi istəyin olmaması və sonsuzluq kimi problemlər,
• Uzun müddət davam edən qəbizlik, ishal və yavaş bağırsaq hərəkətləri kimi bağırsaq problemləri,
• Bütün pəhriz, idman və dərman istifadəsinə baxmayaraq,   aşağı və ya yüksək xolesterol səviyyələri,
•  Diastolik qan təzyiqinin normal və ya aşağı olmasına baxmayaraq, hipertoniya, sistolik qan təzyiqinin yüksək olması kimi qan təzyiqində dəyişikliklər,
• Nəbz problemləri, məsələn, ürək dərəcəsinin normaldan 10-20 dəfə az olması,
• Saç tökülməsi , saçların quru və cansız görünməsi, kirpik və qaşların incəlməsi, dərinin quruması, dırnaqların tez qırılmağa başlaması kimi saç problemləri ilə yanaşı,
• Aşağı bədən istiliyi, əllərdə və ayaqlarda soyuqluq hissi, isti hiss, həddindən artıq tərləmə kimi bədən istiliyi ilə bağlı problemlər.

Zob xəstəlikləri nədir?

Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri iki fərqli qrupda araşdırılır: xoşxassəli və bədxassəli. Bədxassəli tiroid xəstəlikləri, qalxanabənzər vəzinin hüceyrələrinin xərçəngə çevrildiyi zaman meydana gələn tiroid xərçəngi növlərindən ibarətdir .

Qalxanabənzər vəzinin xoşxassəli xəstəlikləri qalxanabənzər vəzinin az və ya çox fəaliyyət göstərməsi və ya forma dəyişməsi nəticəsində baş verir.

Ümumi xoşxassəli tiroid xəstəlikləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:

• Zob:  Qalxanabənzər vəzinin böyüməsi olaraq təyin olunan zob düyünlü və düyünlü olmayan iki ayrı qrupa ayrılır. Qeyri-düyünlü zob xəstəliyində qalxanabənzər vəzi simmetrik olaraq böyüyür və səthi hamar və yumşaq olur. Düyünlü zobda qalxanabənzər vəz böyüyür və kələ-kötür quruluşa malikdir. Qalxanabənzər vəzdə bir və ya bir neçə düyün var. Tiroid nodülü ümumi bir vəziyyətdir, lakin tək düyünlü xəstələrin təxminən 4% -dən 20% -ində tiroid xərçəngi inkişaf riski var. Çoxlu düyünlərin olması halında xərçəng riski çox azdır. Zob bəzən heç bir əlamət yaratmasa da, bəzən öskürək, ağrı, nəfəs darlığı kimi şikayətlərə səbəb olur. Zob dərman, cərrahiyyə və radioaktiv yod müalicə üsullarından biri və ya bir neçəsi ilə müalicə edilə bilər.
• Hipotiroidizm:  Qalxanabənzər vəz tərəfindən istehsal olunan hormonların, xüsusilə T3 və T4 hormonlarının kifayət qədər istehsal olunmaması səbəbindən inkişaf edən bir xəstəlikdir. Hipotiroidizm halsızlıq, qəbizlik, səs səsi, quru dəri, menstruasiya dövrünün pozulması, çəki artımı, soyuğa qarşı həssaslıq, qan azlığı, tərləmə və yuxusuzluq kimi simptomlara səbəb olur. Qalxanabənzər vəzinin hormon ifrazı az olduğu üçün hipofiz vəzindən ifraz olunan TSH hormonunun səviyyəsi yüksəlir. Hipotiroidizmə səbəb olan fokusdan asılı olaraq müxtəlif dərman müalicəsi mövcuddur. Çəki problemləri və piylənmə birbaşa qalxanabənzər vəzinə təsir edir və əksinə. Obezite əməliyyatlarından sonra xəstələrin tiroid səviyyələrində yaxşılaşma müşahidə edilə bilər. Bundan əlavə, incəlmə və qalxanabənzər vəzi ilə bağlı gilə problemlərinə görə xəstələr vazer liposaksiyanın nə olduğu və onun üsulları haqqında məlumat almağa üstünlük verə bilərlər.
• Hipertiroidizm: Qalxanabənzər vəz orqanizmin ehtiyacından çox tiroid hormonu istehsal etdikdə ortaya çıxan hipertiroidizm orqan funksiyalarının sürətlənməsinə səbəb olur. Hipertiroidizm; Ürək döyüntüsü, əl titrəməsi , kilo itkisi, əsəbilik, həyəcan, emosionallıq, həddindən artıq tərləmə, istiyə həssaslıq, ishal, saç tökülməsi, halsızlıq, yorğunluq, gözlərin çıxması və aybaşı dövrünün pozulması kimi əlamətlərlə xarakterizə olunur. Onun müalicəsi hormon istehsalını yavaşlatan tiroid dərmanlarıdır. Hormon istehsalını balanslaşdırdıqdan sonra radioaktiv yod terapiyası ilə qəti müalicə təmin edilir.

Zobu necə başa düşmək olar?

İdeal müalicə üçün ilk növbədə düzgün diaqnoz lazımdır. Buna görə həm kişilər, həm də qadınlar üçün tiroid risk qiymətləndirmə paketi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu paketdə; 

• Check-up müayinəsi,
• Tg: Tiroid xərçənginin aşkarlanması,
• AntiTg: Tiroid xərçənginin aşkarlanması,
• T3: Tiroid/zob xəstəliklərinin diaqnozu,
• T4: Tiroid/zob xəstəliklərinin diaqnozu,
• TSH: Tiroid xəstəlikləri və funksiyalarının diaqnostikası və monitorinqi,
• Anti TPO: Tiroid xəstəliyinin səbəbini anlamaq üçün bir insanın qanında tiroid peroksidaza (TPO) antikorlarını aşkar etmək üçün istifadə edilən bir test.
• Tiroid ultrasəs müayinəsi daxildir.

Bütün bu analizlər və testlər mümkün tiroid vəziyyətini aşkar etmək üçün son dərəcə vacibdir.

Zob böhranı nədir?

Tiroid böhranı, tiroid hormonlarının bədəndə təhlükəli dərəcədə yüksəldiyi və ya aşağı düşdüyü ciddi bir tibbi vəziyyətdir. 

Qalxanabənzər vəz böhranı tez-tez qalxanabənzər vəzi ilə bağlı sağlamlıq problemləri olan şəxslərdə, xüsusilə Qraves xəstəliyi (hipertiroidizm) və ya Haşimoto tiroiditi (hipotiroidizm) kimi otoimmün tiroid xəstəlikləri olanlarda baş verir.

Bu vəziyyət həyat üçün təhlükə yarada bilər və təcili tibbi yardım tələb edir.

Zob böhranının simptomları hansılardır?

Hipertiroidizm böhranı (tirotoksikoz böhranı): 

• son dərəcə sürətli ürək döyüntüsü 
• Şiddətli tərləmə və bədən istiliyinin artması
• Ürək döyüntüsü və nizamsız ürək ritmi
• Hipertoniya
• Narahatlıq
• Zəiflik və yorğunluq
• Narahatlıq və narahatlıq
• İştahsızlıq və kilo itkisi
• Bulanıq görmə və gözlərdə ağrı (Qreyvs xəstəliyi olanlarda)

Hipotiroidizm böhranı (miksödem böhranı):

• Şiddətli yorğunluq və zəiflik
• Dərinin şişməsi və ödemi
• Yuxusuzluq və koma riski
• Aşağı bədən istiliyi (hipotermiya)
• Hipotansiyon 
• Ürək dərəcəsinin yavaşlaması (bradikardiya)
• Qərarsızlıq və konsentrasiyada çətinlik
• Depressiya və emosional durğunluq

Bu simptomlardan hər hansı biri ilə qarşılaşırsınızsa və ya sevdiyiniz bir insanda belə simptomlar görürsünüzsə, dərhal bir sağlamlıq xidmətinə müraciət etməlisiniz.

Hamiləlik zamanı zob xəstəlikləri

Hamiləlik dövründə tiroid problemləri olduqca yaygındır və hamiləlik prosesi tiroid bezinin fəaliyyətinə təsir göstərə bilər.

Tiroid hormonları gələcək körpənin sağlam böyüməsi və inkişafı üçün çox vacibdir.

Hamiləlik dövründə qarşılaşan zob xəstəlikləri bunlardır:

• Hamiləlik zamanı tiroid funksiyalarında dəyişikliklər: Hamiləlik dövründə tiroid bezi normaldan daha çox tiroid hormonu istehsal edə bilər. Bu, körpənin inkişafı üçün zəruri olan əlavə tiroid hormonuna ehtiyacla bağlıdır. Hamiləliyin ilk trimestrində yüksək hCG (insan xorionik gonadotropin) hormon səviyyələri də tiroid funksiyalarına təsir göstərə bilər.
• Hamiləlikdə hipertiroidizm: Hamiləlikdə hipertiroidizm, tiroid bezinin normaldan daha çox tiroid hormonu istehsal etdiyi vəziyyətə aiddir. Bu vəziyyətdə körpənin tiroid hormonu qəbulu arta bilər və qalxanabənzər vəzinin daha sürətli işləməsi mümkündür. Hamiləlikdə hipertiroidizm ən çox Graves xəstəliyi kimi tanınan otoimmün bir vəziyyətə səbəb olur.
• Hamiləlik zamanı hipotiroidizm: Hamiləlik dövründə tiroid bezinin normal miqdardan daha az tiroid hormonu istehsal etdiyi vəziyyətə hipotiroidizm deyilir. Hamiləlik dövründə hipotiroidizm, Hashimoto tiroiditi kimi tanınan ümumi bir otoimmün xəstəlikdən qaynaqlanır.
• Doğuşdan sonrakı tiroidit: Doğuşdan sonrakı ilk bir neçə ayda bəzi qadınlar qalxanabənzər vəzində müvəqqəti problemlər yaşaya bilər. Postpartum tiroidit adlanan bu vəziyyət bəzi qadınlarda hipertiroidizmə, daha sonra isə hipotiroidizmə səbəb ola bilər.

Hamiləlik dövründə zob problemləri körpənin sağlam inkişafı üçün zəruri olan tiroid hormonlarının səviyyəsinə təsir göstərə bilər. Hamilə qadınlar, tiroid problemləri varsa və ya ondan şübhələnirlərsə, müntəzəm tiroid testləri və müvafiq müalicə ilə nəzarət edilməlidir. Hamiləlik dövründə həkimin tövsiyələrinə əməl etmək və mütəmadi olaraq müayinələrdən keçmək çox vacibdir. 

Zob müalicəsi necə aparılır?

Tiroid müalicəsi, qalxanabənzər vəzinin yaxşı işləməsini təmin etmək və ya tiroid hormonlarının səviyyəsini tənzimləmək üçün istifadə edilən üsullara görə dəyişə bilər. Müalicə seçiminin əsasını xəstənin qalxanabənzər vəzi funksiyası testinin nəticələri, tiroid xəstəliyinin növü və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti təşkil edir.

Tiroid müalicəsi üçün istifadə olunan ümumi üsullar aşağıdakılardır:  

• Dərman müalicəsi: Hipotiroidizmin (tiroid hormonlarının səviyyəsinin aşağı olması) müalicəsində həkimin tövsiyə etdiyi müalicə planına uyğun dərmanlardan istifadə etmək vacibdir. Bu dərmanlar tiroid hormonlarının səviyyəsini artırmaq və tiroid bezinin normal fəaliyyətini təmin etmək üçün istifadə olunur.
• Radioaktiv yod (RAI) Müalicəsi: Radioaktiv yod hipertiroidizm (yüksək tiroid hormonları) hallarında və ya bəzi tiroid düyünlərinin müalicəsində istifadə edilə bilər. Radioaktiv  yod tiroid hüceyrələrini hədəf alaraq tiroid bezinin həddindən artıq fəaliyyətinə nəzarət edir.
• Cərrahi müalicə: Böyük ölçülü tiroid düyünləri, xərçəng şübhəsi olan düyünlər və ya digər tiroid problemləri üçün cərrahi çıxarılması nəzərdə tutula bilər. 

Qalxanabənzər vəzinin sağlamlığı üçün faydalı olan qidalar hansılardır?

Qalxanabənzər vəzin sağlamlığı üçün faydalı qidalar arasında tiroid funksiyasını dəstəkləmək üçün kifayət qədər yod, selen və yod olan qidalar daxildir. Eyni zamanda antioksidantla zəngin qidalar iltihabı azaldaraq qalxanabənzər vəzinin sağlamlığını qoruya bilər. 

Sağlam tiroid üçün faydalı olan bəzi qidalar:

• Balıq: Tuna, skumbriya və qızılbalıq kimi soyuq su balıqları seleniumla zəngindir və tiroid sağlamlığını dəstəkləyir. Onlar həmçinin omeqa-3 yağ turşularını ehtiva edir və iltihabı azaltmağa kömək edir.
• Braziliya qozu: Gündəlik selenyum ehtiyacınızı tək başına qarşılaya bilən zəngin bir qaynaqdır. 
• Dəniz yosunu və dəniz yosunu: Dəniz yosunları və yosunlar yodla zəngin təbii mənbələrdir. Bununla belə, həddindən artıq istehlak yod qəbulunuzu həddindən artıq artıra bilər, buna görə də onu balanslı şəkildə istehlak etmək vacibdir.
• Fındıq və qoz: Fındıq və qoz kimi qoz-fındıq selenium və omeqa-3 yağ turşuları ilə zəngindir və tiroid sağlamlığını dəstəkləyir.
• Qatıq və fermentləşdirilmiş qidalar: Bağırsaq sağlamlığına və tiroid funksiyasına təsir göstərə bilər. Tərkibindəki probiotik sayəsində bağırsaq sağlamlığını dəstəkləyir və immunitet sistemini gücləndirir. 
• Tərəvəzlər: Brüssel kələmi, brokoli, ispanaq və kələm kimi tərəvəzlər lif və antioksidantlarla zəngin olduğu üçün tiroid sağlamlığını dəstəkləyir.
• Meyvələr: Antioksidantlarla zəngin olan meyvələr immunitet sistemini gücləndirir və iltihabı azaldır. Bundan əlavə, avokado kimi bəzi meyvələrdə tiroid hormonlarını tənzimləməyə kömək edə bilən sağlam yağlar var.
• Tam taxıllar: Bütün taxıllar, kompleks karbohidratlar liflə zəngindir və enerji səviyyələrini və bağırsaq sağlamlığını tənzimləməklə tiroid funksiyasını dəstəkləyə bilər.

Qalxanabənzər vəzinin sağlamlığı və nizamlı işləməsi üçün qidalanma böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Adekvat və balanslaşdırılmış pəhriz tiroid vəzinin yaxşı işləməsini və tiroid hormonlarının balansını dəstəkləməyə kömək edə bilər.