Parkinson xəstəliyi beyindəki neyronların disfunksiyası nəticəsində yaranan xroniki və mütərəqqi hərəkət pozğunluqlarına səbəb olan xəstəlikdir. Təsirə məruz qalan neyronların bəziləri hərəkət və koordinasiyanı idarə edən beyninizin hissələrinə mesaj göndərən kimyəvi maddə olan dopamin istehsal edir. Parkinson xəstəliyi irəlilədikcə beyindəki dopaminin miqdarı azalır və xəstələr hərəkətlərini idarə edə bilmirlər.

Parkinson xəstəliyi ədəbiyyatda tremor iflici kimi təsvir edilən, istənməyən və nəzarətsiz hərəkətlərlə ortaya çıxan, tarazlıq və koordinasiya çətinliyinə səbəb olan bir xəstəlikdir. Tremor kimi simptomlar səbəbiylə Parkinson xəstəliyi insanın həyat keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir və müalicə edilmədikdə daha da pisləşə bilər. Müasir üsullarla erkən diaqnoz qoyulduqda Parkinson xəstəliyini idarə etmək olar.

Parkinson xəstəliyi nədir?

Beyində dopaminin miqdarının azalması nəticəsində xəstələrdə hərəkətə başlamaq və hərəkətə nəzarət mexanizmi pozulur.

Parkinson xəstəliyi yavaş-yavaş inkişaf etdiyindən, ilkin olaraq titrəmə ilə başlayır ki, bu da tez-tez birtərəfli əldə baş verir və ya jest, yəni mimika itir. Zamanla titrəmə digər qol və ya ayaqda da baş verə bilər. Parkinson xəstəliyinin qəti müalicəsi olmasa da, simptomları azaltmaq və xəstələrin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmaq üçün müxtəlif dərman və müalicə üsullarından istifadə edilir. Bəzi xəstələrdə, xüsusilə tremorun çox dominant olduğu fərdlərdə batareya terapiyası tətbiq oluna bilər. Bu səbəbdən xəstələr mütəmadi olaraq nəzarətdə olmalı, dərmanları fərdi olaraq və xəstəliyin gedişatına uyğun tənzimlənməlidir. Bu nöqtədə xəstə-həkim əlaqəsi çox mühüm rol oynayır. 

Parkinson xəstəliyi daha çox 60 yaşdan yuxarı insanlarda müşahidə olunan beyinin mütərəqqi və ya degenerativ xəstəlikləri adlanan xəstəlik qruplarından biridir. Beyin hüceyrələri arasında elektrik əlaqəsini təmin edən maddələrdən (neyrotransmitter) biri dopamindir . Dopaminlə işləyən beyin bölgəsi hərəkətlərimizin məqsədə uyğun şəkildə həyata keçirilməsini təmin edən, başqa sözlə hərəkətlərimizin incə tənzimlənməsini təmin edən bölgədir. Parkinson xəstəliyi dopaminlə əlaqə saxlayan hüceyrələrin 60-80 faizinin itirilməsi ilə baş verir. Parkinson tapıntıları xəstələr arasında, xüsusən də ilkin dövrdə dəyişir.

Parkinson xəstəliyinin əlamətləri hansılardır?

Parkinson xəstəliyinin simptomları insandan insana fərqli olsa da, dörd əsas motor simptomu var, o cümlədən:

• Əllərdə, qollarda, ayaqlarda və ya çənədə titrəmə
• Qollarda, ayaqlarda və ya gövdədə əzələ sərtliyi
• Bradikineziya adlanan hərəkətlərin ləngiməsi və bradimiya itkisi, yəni üz ifadələrinin itməsi
• Postural qeyri-sabitlik (reflekslərin itirilməsi) və ya tarazlığın və koordinasiyanın pozulması

Parkinson xəstəliyi olan xəstələrdə digər simptomlar ola bilər, məsələn:

• Şiddətli yorğunluq və ya yuxu pozğunluğu
• Xroniki ağrı
• Qorxu, narahatlıq və ya depressiya
• Demans və ya qarışıqlıq
• Qəbizlik və ya sidik problemləri

PARKİNSON XƏSTƏLİYİNİN ƏLAMƏTLƏRİ HANSILARDIR?

Hərəkətin ləngiməsi, istirahətdə əzalarda titrəmə, əzələlərdə sərtlik, duruş və tarazlığı qoruyan reflekslərin pisləşməsi, kiçik addımlar və bəzən balanssız yerimə, bədənin irəli əyilməsi, oynaqlarda ağrılar, depressiya, yuxunun pozulması, hərəkət edə bilməməsi səlis və bir-biri ilə harmoniya və unutqanlıq Parkinson xəstəliyinin əlamətləridir.

Ümumiyyətlə, Parkinson xəstəliyinin əlamətlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

• Zamanla gəzinti zamanı qol hərəkətlərinin azalması və ya itməsi
• Addımlarda daralma
• Gəzməyə başlamaqda çətinlik
• Düymələrin bağlanması və ya açılmasının çətinliyi
• Yataqda yuvarlanmaq və ya oturmaqdan qalxmaqda çətinlik
• Donuq ​​üz ifadəsi
• Alçaq və boğuq səslə danışmaq
• Əl yazısında fərqlilik
• İrəli əyilmə

Parkinson xəstəliyində beyindən qaynaqlanan hərəkət tapıntıları xaricində hərəkətdən başqa əlamətlər və şikayətlər də müşahidə edilir. Bunlara qəbizlik , aşağı qan təzyiqi, depressiya, yuxu pozğunluğu, narahat ayaq sindromu və qoxu hissini itirmə daxildir. Xəstəliyin orta və irəli mərhələlərində yeriş pozğunluqları, tarazlıq pozğunluqları, hərəkətdə donma baş verir ki, bu da yıxılma ilə müşayiət oluna bilər. Nadir olsa da, bəzi xəstələrdə demans da bu mənzərəyə əlavə olunur.

Parkinson xəstəliyinə nə səbəb olur?

Bir çox müxtəlif nevroloji xəstəliklərdə olduğu kimi, Parkinson xəstəliyinin də dəqiq səbəbi hələ tam məlum deyil. Bununla belə, tədqiqatçılar bilirlər ki, onun inkişafında bir neçə amil rol oynayır.

Genetik

Parkinson xəstəliyi birbaşa genetik olaraq ötürülməsə də, əhalinin kiçik bir hissəsində xəstəliyə səbəb ola biləcək müxtəlif genlər aşkar edilmişdir. Bununla belə, ümumiyyətlə, Parkinson xəstəliyi olan valideynin olması xəstəliyin inkişaf ehtimalını bir qədər artırır. Bəzi ailə formalarında Parkinson simptomları çox erkən yaşlarda görünür.

Ekoloji Təsirlər

Risk kiçik olsa da, müəyyən toksinlərə və ya ətraf mühit faktorlarına erkən məruz qalma Parkinson xəstəliyinin inkişaf şansını artıra bilər.

Parkinson xəstəliyi necə müalicə olunur?

Parkinson xəstəliyinin qəti müalicəsi olmasa da, dərmanlar, həyat tərzi dəyişiklikləri və fiziki müalicə ilə simptomlar nəzarət altına alına bilər. Parkinson dərmanları titrəmələri idarə etməyə, hərəkət nəzarətini yaxşılaşdırmağa və xəstələrin normal yeriməyə kömək edən dopamini artırır. 

Zaman keçdikcə bu dərmanların təsiri azala bilər. Bu baş verdikdə, dərin beyin stimullaşdırılması və ya başqa bir cərrahi seçim simptomları aradan qaldırmaq üçün ən yaxşı yol ola bilər.

Parkinson xəstəliyində mərhələli simptomlar

Parkinson xəstəliyinin simptomları mərhələlərinə görə aşağıdakılardır:

Mərhələ 1 Simptomlar

1-ci mərhələdə simptomlar yüngül və birtərəfli olur. Yüngül titrəmələr, üz ifadələrindəki dəyişikliklər, yeriş pozğunluqları ətrafdakılar tərəfindən hiss edilməsə də, insanın özü tərəfindən hiss edilir.

Mərhələ 2 Simptomlar

Bu mərhələdə yeriş və duruş təsirləndiyi üçün görünən bir fərq var. Bundan əlavə, yeraltı təkanlar davam edir.

Mərhələ 3 Simptomlar

İnsanın bədənində əhəmiyyətli bir yavaşlama və ya balanssızlıq yaranır. Yıxılmalar baş verə bilər. Bundan əlavə, disfunksiya baş verə bilər.

Mərhələ 4 Simptomlar

Bu mərhələdə bütün simptomlar ciddi şəkildə görünür. Xəstə çətinliklə yeriməyə başlayır. Hərəkətlərin ləngliyi davam edir. Bu mərhələdə insanın dəstək alması vacibdir. Digər mərhələlərlə müqayisədə tremorda azalma ola bilər.

Mərhələ 5 Simptomlar

Bu mərhələdə əlil arabasından istifadəyə aludəçilik yarana bilər. İnsanın qayğıya ehtiyacı ola bilər.

PARKİNSON XƏSTƏLİYİNƏ TUTULMAĞIN RİSKLƏRİ NƏLƏRDİR?

Qadınlara nisbətən kişilərdə daha çox rast gəlinən Parkinson xəstəliyinin inkişafında bir çox risk faktorları iştirak edə bilər. Bu amillər aşağıdakı kimi sıralanır:

• 60 və yuxarı yaşda olan insanlar
• Ailədə Parkinson xəstəliyi olan insanlar
• Pestisidlər kimi müəyyən kimyəvi maddələrə məruz qalanlar
• Boksla maraqlananlar
• Diabetli insanlar
• Siqaret çəkən və kofein qəbul edən insanlarda da Parkinson xəstəliyinə tutulma riski var.

PARKİNSON XƏSTƏLİYİNƏ NECƏ DİAQNOZ QOYULUR?

Parkinson diaqnozu xəstənin klinik tarixi və nevroloji müayinəsi əsasında qoyulur. Həmişə yadda saxlamaq lazımdır ki, bəzi dərmanların Parkinsonizm adlanan Parkinson xəstəliyini təqlid edən yan təsirləri ola bilər. Qan biokimyası və MRT də diaqnostik dəyərlərə malikdir.

Hal-hazırda Dat-Scan üsulu ilə Parkinson xəstəliyini erkən mərhələdə belə müəyyən etmək mümkündür. Son illərdə inkişaf etdirilən bu texnika erkən diaqnozu xeyli asanlaşdırıb. Bu üsul Türkiyədə 2018-ci ildən Səhiyyə Nazirliyinin icazəsi ilə məhdud sayda mərkəzlərdə tətbiq edilir. Dat-Scan, dopamini radioaktiv maddə ilə işarələyərək beyində aktiv qalan dopamin hüceyrələrini göstərən görüntüləmə üsuludur.

Yeni skan etmə üsulu DAT Scan sayəsində Parkinson xəstəliyinin normal yaşlanma ilə ortaya çıxan yavaşlamadanmı, yoxsa fərqli xəstəliklərdən mi qaynaqlandığı daha asan başa düşülə bilər. Bundan əlavə, DAT Scan metodu ilə Parkinson xəstəliyinin gedişi, yəni yavaş və ya sürətlə irəliləyişlə bağlı proqnozlar verilə bilər.

PARKİNSON XƏSTƏLİYİ NECƏ MÜALİCƏ OLUNUR?

Parkinson müalicə variantları ilk növbədə dərmanlardan istifadə tələb edir. Dərmanlarla gözlənilən cavabı almayan xəstələrə və ya dərmanların faydalarının zamanla azaldığı hallarda cərrahi müalicə tətbiq oluna bilər. Dərman müalicəsi beyində azalmış dopaminerjik ötürülməni artırmaq məqsədi daşıyır. Beləliklə, Parkinson dərmanı dopamini artırmağa yönəlib. Bu məqsədlə müalicədə beyində dofamin miqdarını artıran dərmanlardan istifadə edilir. Bununla belə, Parkinson dərmanlarının uzun müddət və/yaxud yüksək dozada istifadəsi ilə, dəqiq səbəbini bilməsək də, xəstələrdə hiperaktivlikdə qısa müddətli dalğalanmalar, tam reaksiyasızlıq (dövrdən kənar) və ya qeyri-iradi hərəkətlər (diskineziya) müşahidə edilə bilər. .

Əgər xəstənin yaşı 65-dən aşağıdırsa və demans yoxdursa, müalicəyə dopaminin təsirini təqlid edən ‘dopamin agonistləri’ ilə başlamaq və ya müalicəyə əlavə olaraq istifadə etmək olar. Əgər titrəmə, demans, depressiya və ya yuxu pozğunluğu şikayətləri müşahidə olunarsa, bu şikayətlər üçün başqa müalicə strategiyaları planlaşdırıla bilər.

Xəstələrin üçdə biri uzun illər narkotik müalicəsinə yaxşı reaksiya verən və həyatlarında heç bir əhəmiyyətli məhdudiyyət olmadan yaşaya bilən insanlardır. Qalan qrupların bəzilərində dərmana reaksiya məhduddur və doza artdıqca zaman keçdikcə əlavə təsirlər və dərmana reaksiyasızlıq yarana bilər.

Dərman müalicəsindən fayda görməyən xəstələrdə cərrahiyyə düşünülə bilər. Xüsusilə son 15-20 ildə dərman müalicəsinə cavab verməyən xəstələrdə cərrahi üsul tövsiyə olunur. Məqsəd; Sinə divarında dərinin bir neçə sm dərinliyində yerləşdirilmiş generatorun beyindəki hərəkətimizlə bağlı mərkəzlərdə azalan elektrik stimullaşdırılmasının yaradılmasıdır. Bunu kardiostimulyator kimi bir məntiqlə düşünmək olar. Tətbiqin tibbi adı “dərin beyin stimullaşdırılması”dır.

Parkinson xəstəliyi neçə yaşda baş verir?

Parkinson xəstəliyinin simptomları 40-70 yaş arasında başlayır. Gənc yaş qruplarında çox nadir hallarda müşahidə olunur. Gənc yaş qrupunda görülməsinin səbəbi demək olar ki, həmişə genetikdir. Ailədə Parkinson xəstəliyi olan insanlar ümumi əhali ilə müqayisədə bu xəstəliyin inkişaf riski daha yüksəkdir. Məlumdur ki, kişilərdə qadınlara nisbətən daha çox rast gəlinir. Türkiyədə 300-400 min civarında Parkinson müalicəsi alan insan var.

Parkinson xəstəliyi başqa bir xəstəliklə qarışdırıla bilərmi?

Dopaminin azalması bir çox simptoma səbəb ola bilər. Ürək ritminin pozulması, ürək döyüntüsü, mədə-bağırsaq problemləri, depressiya, həddindən artıq yuxu və diqqətsizlik bu əlamətlər arasında ola bilər. Ancaq ən çox görülən əlamət olan hərəkətin ləngiməsi ilə başlayan Parkinson xəstəliyində diaqnostik problemlər yarana bilər. Yaşlılığın ləngliyi və ya depressiyanın ləngliyi Parkinson xəstəliyinin əlamətləri olan hərəkətlərin yavaşlığı ilə qarışdırıla bilər. DAT-Scan skan edilməsi Parkinson xəstəliyi ilə qocalığın ləngliyi və depressiyanı ayırd etməkdə uğurlu nəticələr verir.

Hər əl titrəməsi Parkinson xəstəliyini göstərirmi?

Xəstələr tez-tez bu narahatlığı yaşayırlar və əllərində titrəmə hiss etdikdə, bunun Parkinson xəstəliyi olduğunu düşünərək dərhal ümidsizliyə düşürlər. Hər əl titrəməsi Parkinson xəstəliyi demək deyil.

Parkinson xəstəliyində əl titrəməsi necədir?

silkələmək; Adətən birtərəfli, istirahət halında baş və şəhadət barmağının ritmik hərəkəti (pul sayma hərəkəti) şəklində olur və xəstələrdə ilk əlamət ola bilər. Bundan əlavə, hərəkət zamanı oynaqlarda müqavimət, kiçik əl yazısı, hərəkətlərin yavaşlaması, kiçik addımlar, yeriş pozğunluğu, irəli əyilmə kimi hallarla da rastlaşa bilər.

Parkinson xəstələri necə qidalanmalıdır?

Tərəvəz və meyvələrlə zəngin qidalar, zeytun yağı qəbul edilməlidir. Parkinson xəstəliyində düşmə riski olduğu üçün osteoporoza qarşı diqqətli olmaq lazımdır. Müalicə edən həkim mütləq kalsium və D vitamini səviyyələrini ölçə bilər və ona uyğun pəhriz tövsiyə edə bilər. Bu xəstəlikdə osteoporozun qarşısını almaq üçün pendir, süd və qatıq qəbulu vacibdir. E vitamininin Parkinson xəstəliyini yavaşlatdığını göstərən tədqiqatlar olsa da, hələlik dəqiq və tutarlı məlumat yoxdur. Bununla belə, antioksidantlarla zəngin bir pəhriz bütün hallarda faydalıdır. Bundan əlavə, B12 vitamini beyin funksiyaları üçün vacibdir. B6 vitamini də Parkinson üçün vacib vitaminlərdən biridir. Bəzi xəstələrdə udma problemi ola bilər.

Parkinson xəstəliyində sidik qaçırma ola bilərmi ?

Parkinson xəstəliyi kimi beyin və sinir sistemini əhatə edən xəstəliklərdə sidik kisəsinə nəzarət pozula bilər və sidik tutmama da daxil olmaqla aşağı sidik yollarının bütün şikayətləri baş verə bilər.